مایع آمنیوتیک چیست و چه وظایفی دارد؟

نکاتی درباره مایع آمنیوتیک (Amniotic fluid)

در اینجا فهرست وار به ذکر چند نکته دربارۀ مایع آمنیوتیک می ­پردازیم و سپس در مقاله توضیحات مفصلی ارائه خواهیم کرد:

•      مایع آمنیوتیک در ابتدای امر از آب بدن مادر تشکیل می ­شود.
•      در روزهای پایانی بخش اعظم مایع آمنیوتیک را ادرار جنین تشکیل می­ دهد.
•    مایع آمنیوتیک همچنین حاوی مواد مغذی مهم، هورمون­ها و آنتی بادی­ ها است.
•     مایع آمنیوتیک به محافظت از جنین در برابر ضربه و آسیب احتمالی کمک می­کند.
•      با رشد بیشتر جنین، جنین نفس کشیده و مقداری از مایع آمنیوتیک را می­ بلعد.
•     پزشکان می­توانند با توجه به مقدار مایع آمنیوتیک، در مورد اینکه آیا جنین با رفلکس بلعیدن مشکل دارد یا خیر اظهار نظر کنند.
•      الیگوهیدرآمنیوس به وضعیتی اطلاق می­شود که سطح مایع آمنیوتیک کم است.
•      پلی­ هیدرآمینوس شرایطی است که در آن میزان مایع آمنیوتیک بیش از حد بالا است.
•   پزشکان می توانند سطح مایع داخل رحم را با روش­های مختلف تغییر دهند.

مایع آمنیوتیک (Amniotic fluid) چیست؟

جنین در رحم مادر درون کیسه­ای متشکل از دو غشاء (آمنیون و کوریون) قرار دارد که در آن رشد کرده و بزرگ می ­شود. مایع آمنیوتیک در درون کیسه آمنیوتیک، جنین را  احاطه می­کند.

مایع آمنیوتیک در وهله اول از آب بدن مادر تشکیل شده است. اما جنین به مرور مقداری از مایع را بلعیده و سپس به صورت ادرار دفع می­ کند، لذا خیلی زود، در حدود هفته 20 بارداری، ادرار جنین تقریبا بیشتر فضای کیسه آمنیوتیک را پر می­ کند.

مایع آمنیوتیک تنها از ادرار تشکیل نشده بلکه این مایع محتوی ترکیبات حیاتی مانند مواد مغذی، هورمون­ها و آنتی بادی­های ضد عفونی کننده است.

رنگ سبز یا قهوه ­ای مایع آمنیوتیک، اولین حرکات روده ­ای و دفع مکونیوم (نخستین مدفوع کودک حاوی مادۀ سبز رنگ جنینی) جنین قبل از تولد را نشان می­دهد. این مسئله در پاره ­ای موارد یک مشکل تنفسی به نام سندرم آسپیراسیون مکونیوم به همراه دارد که در آن مکونیوم وارد ریه­ ها می­ شود. در بعضی موارد نوزاد پس از تولد، نیاز به درمان دارد.

وظایف مایع آمنیوتیک (Amniotic fluid) :

• حفاظت از جنین:

مایع آمنیوتیک به مثابه ضربه­ گیر عمل کرده و جنین را از شوک، ضربات و فشارهای خارجی مصون می­ دارد، این مایع هرگونه نیروی وارد بر جنین را پخش کرده و لذا از شدت ضربه می­ کاهد.

• کنترل دما:

مایع آمنیوتیک مانند یک عایق حرارتی جنین را گرم نگه داشته و دمای اطراف او را تنظیم می­ کند.

• کنترل عفونت:

مایع آمنیوتیک حاوی پادتَن یا آنتی‌بادی است. 

• کمک به رشد و بهبود عمکلرد ریه ­و دستگاه گوارش:

با تنفس و بلع مایع آمنیوتیک، جنین همزمان با رشد خود، استفاده از عضلات گوارشی و تنفسی را تمرین می ­کند.

• رشد عضله و استخوان:

از آنجا که جنین در داخل کیسه آمنیوتیک شناور بوده و می­ تواند آزادانه در آن حرکت ­کند، عاملی برای رشد صحیح عضلات و استخوان­ های بدن جنین خواهد بود.

• کمک به رشد اندام های کوچک:

این مایع همچنین از تغییر شکل اندام ­های کوچک و در حال رشد مانند انگشتان پا و دست جنین جلوگیری می­ کند. اگر جنین در خشکی قرار بگیرد، بین انگشتان، پَره پوستی ایجاد می شود، یعنی بین آنها چسبندگی به وجود می­ آید.

• حفاظت از بند ناف:

مایع آمنیوتیک از فشرده شدن بند ناف جلوگیری می ­کند. بند ناف مواد غذایی و اکسیژن را از جفت به جنین در حال رشد می­ رساند.

در شرایط عادی، سطح مایع آمنیوتیک در هفته ه­ای 34 تا هفته 36 بارداری به میانگین 800 میلی لیتر یعنی بالاترین مقدار می­ رسد. این مقدار با نزدیک شدن به زمان تولد کاهش یافته و  در هفته 40 بارداری به طور متوسط ​​حدود 600 میلی لیتر مایع آمنیوتیک جنین را احاطه می­ کند.

با پاره شدن کیسه آب  یا آمنیوتک، مایع آمنیوتیک داخل کیسه از دهانه رحم و واژن به بیرون می ­ریزد. کیسه آمنیوتیک اغلب در اولین مرحلۀ شروع زایمان پاره می ­شود. بلافاصله بعد از پارگی کیسه آب، مادر باید به بخش زایمان مراجعه کند.

گاهی اوقات ممکن است مقدار مایع آمنیوتیک بیشتر یا کمتر از اندازه نرمال باشد.

الیگوهیدرامنیوس شرایطی است که در آن میزان مایع آمنیوتیک کم می­شود یعنی به اصطلاح جنین در خشکی می­ ماند،

پُلی ­هیدرامینوس نیز به وضعیتی اطلاق می­شود که در آن میزان مایع آمنیوتیک بیشتر از اندازه نرمال است.

الیگوهیدرامنیوس یا پایین بودن حجم مایع آمنیوتیک

پایین بودن حجم مایع آمنیوتیک را اصطلاحاً الیگوهیدرامنیوس می­ نامند که در 4٪ کل بارداری ها و 12٪ زایمان­ های دیرهنگام مشاهده می ­شود. گرچه در بسیاری از موارد دیده شدن این موارد نشان دهنده عارضه خاصی در مادر نیست، اما برای اطمینان از سلامت جنین، بررسی های بیشتر در چنین مواردی ضروری است.

afi در سونوگرافی بارداری چیست

احتمالا برگه سونوگرافی را در دست گرفته اید و می پرسید، afi در سونوگرافی بارداری به چه معناست؟ پزشک در سونوگرافی، بزرگ‌ترین قسمت مایع آمنیوتیک، در چهار قسمت متفاوت از رحم‌ را اندازه‌گیری می‌کند و سپس با جمع کردن اعداد به دست آمده شاخص مایع آمنیوتیک (AFI) را به دست می‌آورد تا مشخص شود میزان آب کیسه جنین در چه سطحی  قرار دارد. شاخص نرمال مایع آمنیوتیک بین 5 تا 25 سانتی متر است. اگر شاخص مایع آمنیوتیک (AFI) در سونوگرافی کمتر از 5 سانتی متر اندازه ­گیری و بزرگ­ترین پاکه عمودی کمتر از 2 سانتی متر گزارش شود، به معنای کم ­آبی جنین است. بزرگترین پاکۀ­ عمودی (MVP یا maximum vertical pocket)، بیشترین قطر کیسه آب را می­ گویند که هیچ عضو و اندام جنین داخل آن نباشد و اندازۀ آن به طور طبیعی بین 2 تا 8 سانتی­متر اندازه­ گیری می­ شود. 

کمی مایع آمنیوتیک می­ تواند به دلیل نشت مایع از غشای آمنیوتیک، اندازه کوچک کیسه در مرحله خاصی از بارداری یا عدم تحرک مناسب جنین اتفاق بیفتد.

در مادرانی با سابقۀ بیماری ­های زیر، احتمال کمی مایع آمنیوتیک وجود دارد:

•   بارداری­ های قبلی با محدودیت رشد
•   فشار خون بالا  (فشار خون مزمن)
•   بروز مشکلات جدی در جفت مثل پارگی جفت 
•   پره اکلامپسی
•   دیابت
•   لوپوس (نوعی اختلال در سیستم ایمنی)
•   بارداری چندقلویی
• نقص­های مادرزادی مثل اختلالات کلیوی
•   زایمان دیرهنگام (عدم تولد کودک بعد از تاریخ مقرر زایمان)

احتمال کم­ شدن مایع آمنیوتیک در هر مقطع از بارداری وجود دارد اما وقوع آن در 6 ماهه اول بارداری نگران­ کننده ­­تر است چرا که در این دوران، خطر وقوع نقص­ های مادرزادی، سقط جنین، زایمان زودرس  یا مرده ­زایی افزایش می­ یابد.

 اگر سطح مایع آمنیوتیک خیلی پایین باشد، ممکن است برای محافظت از مادر و جنین، سزارین فوری انجام شود. چنانچه الیگوهیدرامنیوس در سه ماهه آخر بروز کند، احتمال کندی رشد جنین، مشکلات و عوارض زایمان و نیاز به سزارین فوری وجود خواهد داشت.

در صورت کم آبی جنین، برای اطمینان از رشد مناسب جنین، شرایط بارداری باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد. پزشکان از تست­ های زیر استفاده می­ کنند:

• آزمایش­ بدون استرس : بررسی ضربان قلب نوزاد به هنگام استراحت و حرکت
• مشخصات بیوفیزیکی: اسکن سونوگرافی برای مشاهده حرکات جنین، تن عضلانی، تنفس و سطح مایع آمنیوتیک است، بعد از سونوگرافی بیوفیزیکال، تست بدون استرس نیز انجام می ­شود.
• شمارش تعداد لگدهای جنین: تعیین مدت زمانی که طول می­کشد جنین تعداد مشخصی لگد بزند.
• سونوگرافی داپلر: استفاده از امواج صوتی برای بررسی جریان خون نوزاد.

در برخی موارد، پزشک ممکن است برای محافظت از مادر یا جنین، القای زایمان انجام دهد. آمنیو اینفیوژن، تزریق محلول نمکی در رحم، به افزایش مایع آمنیوتیک کمک می­کند، استراحت مطلق نیز در این شرایط لازم و ضروری است. 

عوارض و مشکلات زایمان معمولاً به دلیل فشردگی بند ناف رخ می­ دهد و ممکن است آمنیو اینفیوژن در خلال زایمان لازم باشد؛ در بعضی موارد سزارین به عنوان بهترین و ایمن ­ترین راه شناخته می­ شود.

پلی­ هیدرامینوس یا بالا بودن سطح مایع آمنیوتیک

سطح مایع آمنیوتیک بیشتر از اندازه نرمال را پلی­ هیدرامنیوس می­ گویند که در 1٪ کل بارداری­ها رخ می دهد. پلی­ هیدرامینوس زمانی تشخیص ­گذاری می­ شود که شاخص مایع آمنیوتیک (AFI) بیش از 24 سانتی متر و بیشترین پاکه­ عمودی (MVP) بیشتر از 8 سانتی­متر باشد.

اختلالات زیر می ­تواند عاملِ زیادیِ مایعِ آمنیوتیک (پلی هیدرامینوس) باشد:

•    اختلالات دستگاه گوارش، مانند آترزی (عدم رشد کافی در دوران جنینی)، مری، گاستروشیزیس، نوعی نارسایی مادرزادی که طی این نارسایی یک نقص در جدار شکم وجود دارد که از آنجا احشاء مستقیماً خارج شده و هیچ گونه پوششی ندارند و فتق دیافراگم
•    اختلالات سیستم مغزی یا عصبی، مانند آنانسفالی (کوچکی سر) یا دیستروفی میوتونی (Myotonic Dystrophy - اختلال وراثتی عضلانی)
•   آکندروپلازی، اختلال رشد استخوان که موجب بدهنجاری و کم رشدی اسکلت می ­شود.
•    مشکلات قلبی عروقی
•    عفونت
•    سندرم بکویت ویدمن، اختلال رشد مادرزادی
•    اختلالات ریه جنین
•    هیدروپس فتالیس (خیز جنینی)، وضعیتی که در آن مقدار آب غیرطبیعی در درون اندام­های مختلف جنین تجمع می­ کند، در واقع به تجمع مایع و اِدِم در اندام ­های جنینی گفته می­ شود.
•     سندرم انتقال خون قل به قل، نوعی بیماری نادر است که تنها در دوقلوهای همسان که در رحم مادر قرار دارند ایجاد می شود. در این بیماری، به یکی از قل ها خون بیشتری می رسد و در نتیجه بزرگ‌تر می شود و قل دیگر کوچک‌تر می ماند. هنگامی که دو قلوهای همسان، هر دو از یک جفت در رحم مادر استفاده کنند، گاهی دیده می شود که به دلایل نامعلومی، خون رسانی به یکی از قل ها کم شده و به قل دیگر مواد مغذی بیشتری می رسد،
•     عدم تطابق خون مادر و کودک، ناسازگاری آرهاش (RH) یا بیماری­های سیستم خونی کِل (یکی از سیستم­های خونی)
•    دیابت بارداری که به درستی و به موقع کنترل نشده است.
•    در بارداری چندقلویی به مراتب مایع آمنیوتیک زیادی تولید خواهد شد.

مادر ممکن است با علائمی نظیر درد شکم یا مشکل تنفس به علت بزرگ شدن رحم مواجه گردد. این وضعیت همچنین می تواند با عوارضی مانند زایمان زودرس، پارگی زودرس غشاء، کندگی جفتی، مرده­ زایی، خونریزی پس از زایمان و قرارگیری جنین در وضعیت غیرطبیعی همراه باشد.

انجام آزمایش قندخون مادر و سونوگرافی ­های مکرر برای کنترل سطح مایع آمنیوتیک در رحم توصیه می ­شود. 

پلی­ هیدرامینوس خفیف، معمولا بدون درمان بهبود می­ یابد، اما در موارد شدیدتر پلی هیدرامینوس، مایع اضافی با آمنیوسنتز یا یک دارو به نام ایندومتاسین کم می­ شود؛ این دارو میزان ادرار کودک را کاهش می­ دهد.

با استفاده از ابزار محاسبه و تخمين میزان نرمال مایع آمنیوتیک می توانید از مقدار مایع آمنیوتیک در هر هفته از بارداری خود مطلع شوید.

شما می توانید سوالات خود را در زمینه مایع آمنیوتیک با پزشک درمیان بگذارید.