آشنایی با انواع واکسن ها و جدول واکسیناسیون کشور ایران

واكسن چیست؟

واكسن موجود زنده ای که، مانند بدن انسان به خودی خود نیروی مقاومت و غلبه یافتن بر میكروب ها را دارد. این حالت را  مصونیت  می نامند. اما در برخی از موارد باید بدن را از خارج كمك كرد ، تا چنین مصونیتی را پیدا كند. در بسیاری از بیماری هایی كه از ویروس پدید می آیند، اگر انسان یك بار آن بیماری را بگیرد و خوب شود دیگر در برابر آن مصونیت پیدا خواهد کرد. مثلاً آبله، سرخك و آبله مرغان از بیماری هایی هستند كه اگر یك بار انسان آنها را بگیرد، برای همیشه نسبت به آنها مصونیت پیدا می كند. یعنی دیگر هرگز به آنها مبتلا نخواهد شد. اما بیماری های دیگری مانند آنفولانزا، ممكن است چند بار به سراغ انسان بیایند. پس برای رهایی از انها باید به صورت مصنوعی در بدن انسان مصونیت ایجاد کرد.

بدین شکل كه ویروس ضعیف شده آن بیماری را به بدن تزریق كرده، انسان را دچار یك حالت خفیفی از آن بیماری می کند. ولی چون این حالت بسیار ضعیف است، انسان به زودی بهبودی می یابد و پس از بهبودی كامل برای یك مدت طولانی در برابر آن عارضه، مصونیت خواهد یافت.

واكسیناسیون چیست ؟

 هرگونه اقدامی كه به منظور جلوگیری از بروز عفونت و یا تخفیف شكل طبیعی بیماری در فردی با تجویز آنتی بادی یا آنتی ژن بعمل آید ایمن سازی یا واکسیناسیون گفته می شود. با تزریق عضلانی یا وریدی آنتی بادی، ایمنی غیرفعال یا انتقالی ایجاد می گردد. دوام این نوع ایمنی كوتاه است و بستگی به نیمه عمر آنتی بادی در بدن فرد دریافت كننده دارد و این مدت درحدود 3 تا 4 هفته می باشد. درصورت تجویز آنتی ژن كه شامل میكرو ارگانیسم ضعیف شده، كشته شده و یا اجزاء آن می شود دستگاه ایمنی فرد دریافت كننده تحریك و بطور فعال آنتی بادی تولید می كند. ایمنی بدست آمده دراین حالت را ایمنی فعال می گویند. دوام این نوع ایمنی، طولانی تر از نوع غیرفعال است.

ایمن سازی فعال یا واكسیناسیون

تصمیم برای تهیه و استفاده از واكسن، جهت یك بیماری بر اساس نتیجه موازنه دو موضوع است، یكی میزان احتیاج به واكسن و دیگری خطرات و عوارض ناشی از آن. میزان اثر پیشگیری كننده واكسن یك بیماری، از مقایسه تعداد مبتلایان دو گروه افراد واكسینه شده و نشده ای كه بطور تصادفی در معرض بیماری قرار می گیرند بدست می آید. موثرترین واكسن ها آنهایی هستند كه مكانیسم پیشگیری حاصل از مرحله بهبودی در شكل طبیعی بیماری را تقلید كنند.

رابطه بین نوع واكسن با ایمنی حاصل

واكسن های با اجرام زنده كه از قدرت بیماریزایی آنها كاسته شده است، معمولاً با دوز واحد می توانند ایمنی موثر و طولانی نسبت به واكسن های كشته شده ایجاد كنند. این واكسن ها علاوه بر سیستم ایمنی هومورال (ایمنی با کمک لنفوسیت B)، سیستم ایمنی سلولی (ایمنی با کمک لنفوسیت) را نیز تحریك می کنند، این نوع واكسن ها تمایل دارند واكنش های مشابه شكل طبیعی بیماری به خصوص در افراد با نقص ایمنی را ایجاد كنند. برای اینكه با واكسن های كشته شده ایمنی كافی و بمدت طولانی بدست آید، بایستی این واكسن ها ابتدا درچند نوبت تزریق گردند و برای جلوگیری از كاهش سطح آنتی بادی و ادامه ایمنی، اغلب لازم است كه تزریق واكسن در آینده یادآوری شود.

طرز ساختن واكسن چگونه است؟

واكسن را اینگونه می سازند : نخست حیوانی را عمداً دچار بیماری مورد نظر می كنند. سپس ویروس آن بیماری را از بدن آن حیوان جدا می کنند.

مجدداً این ویروس را به حیوانی دیگر تزریق می كنند و پس از بیمار شدنش، باز ویروس را از بدنش جدا می سازند. آنقدر این عمل را تكرار می كنند تا به قدری ویروس ضعیف گردد كه اگر آنرا به بدن انسانی تزریق كنند نه تنها او را بیمار نكند، بلكه برایش مصونیت هم پدید آورد. راه دیگر واكسن سازی این است كه آن را از ویروس های مرده یا غیر فعال به دست می آورند، با تزریق این نوع واكسن بدن مشغول ساختن پادزهر می شود و خود را آماده دفاع در برابر میكروب اصلی می كند.

برای بیماری خواب و آنفولانزا از این روش استفاده می كنند. و بالاخره گاهی هم خود ویروس را بی آنكه ضعیفش گردانند از راه پوست به بدن تزریق می کنند. در چنین شرایطی چون ویروس از راه غیر طبیعی وارد بدن شده است، در بدن مصونیت ایجاد می كند.

واكسیناسیون چه سودی دارد ؟

واكسن ها علاوه بر تولید فعال آنتی بادی های در گردش، درموارد خاص و در هنگام بروز آلودگی های بعدی، سریعاً موجب واكنش لمفوسیت ها گردیده و دستگاه حساس ایمنی را طوری سامان می دهند که به تعبیر ساده سلول های سیستم ایمنی برای مدت طولانی آن عامل بیماری زا را به خاطر خود می سپارند. به این ترتیب در صورت ورود مجدد آن عامل، سریعاً نسبت به آن پاسخ شدید نشان خواهند داد، این نوع واكنش را پاسخ یاد آور یا خاطره ای می نامند.

برای درک بهتر می توان واكسن ها را به دو دسته مشخص تقسیم کرد:

الف) واكسن های باكتریایی

 1- واكسن های زنده تخفیف حدت یافته : ب .ث . ژ

2- واكسن های كشته شده: سیاه سرفه، حصبه، وبا

3- پادزهر(توكسوئید): دیفتری، كزاز

 4- واكسن های پلی ساكاریدی: مننگوكوكسی  A , C، پنوموكوكسی

 ب) واكسن های ویروسی

1- واكسن های زنده تخفیف حدت یافته: فلج اطفال خوراكی، سرخجه ،سرخك، اوریون، تب زرد

2- واكسن های كشته كامل: آنفولانزا ، فلج اطفال تزریقی ، هاری

3- واكسن های كشته ( بخشی از پادگن) : هپاتیت ب

لازم به ذکر است که استفاده از واكسن های زنده تخفیف حدت یافته در افراد مبتلا به نقص دستگاه ایمنی سلولی رسماً ممنوع است.

عوارض واكسیناسیون

پیشگیری از بیماری های عفونی بوسیله واكسن یكی از پیروزی های مهم علم پزشكی است، اما باید در نظر داشت كه با وجود پیشرفت های بدست آمده در تهیه واكسن های بسیار كم ضرر و بی نهایت موثر، به هرحال هیچ واكسنی كاملاً بی ضرر و صد درصد مؤثر نیست. هدف در تهیه واكسن مناسب، رسیدن به مرحله ای است كه واكسن حداكثر اثر پیشگیری را با حداقل عارضه جانبی داشته باشد.

عوارض متعددی تاكنون برای واكسن ها گزارش شده است كه شایع ترین آنها عوارض محل تزریق بصورت تورم و حساسیت و درد موضعی است كه گاهی با درجات خفیفی از تب نیز همراه می شود.

این عوارض اغلب در طی 24 ساعت اول بعد از تزریق ظاهر شده و معمولاً دركودكان بارزتر و میزان تب كودك نیز بالا است. در دنباله تزریق واكسن سیاه سرفه به ندرت ممكن است كودك دچار آنسفالیت شود. این عارضه معمولاً چند روز پس از تزریق این واكسن بصورت بیقراری، تشنج، اختلال رفتاری و تغییر سطح هشیاری خودنمایی می كند. هرگاه بعد از تزریق واكسن سه گانه كودك تب بالا، تشنج، و گریه های شدید و طولانی بیش از 3 ساعت داشته باشد، در نوبت های بعدی از واكسن دوگانه استفاده می شود.

یكی از عوارض بسیار نادری كه بویژه با گونه شماره 3 ویروس قطره فلج اطفال ممكن است پیش آید، پیدایش شكل فلجی بیماری است. شیوع این عارضه در بالغین كمی بیشتر از كودكان است، به این جهت تجویز همگانی قطره ضد فلج كودكان در سنین بالای 18 سال توصیه نمی شود. هرگاه به فردی با نقص ایمنی قطره ضد فلج تجویز شود، خطر پیدایش اشكال فلجی بیماری افزایش پیدا می كند.

در دوران بارداری تزریق واكسن های ویروسی زنده بعلت احتمال عبور آنها از جفت و رسیدن به جنین و در نتیجه ایجاد اختلالات جسمی و ذهنی، ممنوع می باشد.

به دنبال تزریق واكسن توام یا دوگانه ( دیفتری و کزاز) عوارض موضعی از قبیل قرمزی محل تزریق، حساسیت موضع، و گاهی واكنش های عمومی مانند تب، سر درد و گاهی ظهور بثوراتی در سطح بدن مشاهده می شود، اما این واكنش ها به زودی از بین خواهد رفت.

در موارد نادری به دنبال تزریق واكسن توام ضد دیفتری – كزاز، ناراحتی های كلیوی و عصبی دیده شده است. در چنین حالاتی تزریق های بعدی انجام نمی گیرند.

جدول و زمان انجام واكسیناسیون در كشور ایران:

توضیح:

• واكسن های سه گانه، كزاز، دوگانه و « هپاتیت ب » در مقابل یخ زدگی تغییر ماهیت می دهند، در اینصورت، از مصرف آن باید جداً خودداری كرد.
• كلیه واكسن ها باید تا لحظه تجویز در دمای ذكر شده نگهدای شوند.

بیماری ها و علائم اختصاری واكسن های برنامه گسترش ایمن سازی

برنامه ایمن سازی كودكان با توجه به شرایط اپیدمیولوژیك كشور

نکات:

• واكسن هپاتیت ب كودكان نارس با وزن كمتر از 2000 گرم چنانچه در وقت مقرر مراجعه نموده باشند در 4 نوبت (بدو تولد، یك ماهگی، دوماهگی و 6 ماهگی ) انجام می شود.
• پس از آخرین نوبت واكسن سه گانه، هر ده سال یكبار واكسن دوگانه ویژه بزرگسالان بایستی تزریق شود.

جدول ایمن سازی افراد 7 تا 18 ساله كه در وقت مقرر مراجعه نكرده اند.

جدول ایمن سازی كودكانی كه از یك سالگی تا 6 سالگی در وقت مقرر مراجعه ننموده اند.

ایمن سازی علیه بیماری « هپاتیت ب » برای گروه های پرخطر

چرا باید این همه واكسن به كودكم بزنند؟

 تماشای منظره تزریق واکسن به کودکان و عوارض پس از آن، برای تمام والدین ناخوشایند است. اما برنامه واكسیناسیون به منظور پیشگیری از بیماری های خطرناك تهیه شده است و مهمترین بخش تامین سلامت كودكان را تشكیل می دهد. بعضی از این بیماری ها (نظیر فلج اطفال و دیفتری) صد سال پیش از این بسیار شایعتر بودند ولی امروزه به علت انجام واكسیناسیون به ندرت دیده می شوند.

مركز مبارزه با بیماری ها در هر كشور بسته به سطح ایمنی عمومی و بیماری های خطرناك شایع برنامه واكسیناسیون خاصی را برای كودكان و بزرگسالان تنظیم می كند.

واكسن ها چگونه از بیماری ها پیشگیری می كنند؟

واكسن ها از میكروب یا ویروس كشته شده و یا ضعیف شده كه عوامل بیماری های خاص هستند ساخته شده اند. با تزریق واكسن، سیستم ایمنی بدن تحت حمله این میكروب ها و یا ویروس ها قرار می گیرد و در نتیجه ترشح آنتی بادی ها یا پادتن ها در بدن بالا می رود.  این آنتی بادی ها در بدن كودك فعال باقی می مانند و در صورتی كه بدن با بیماری واقعی مواجه شود، از بدن در مقابل آن ویروس یا میكروب محافظت خواهد کرد. بعنوان مثال اگر سیاه سرفه در منطقه شما شایع شود احتمال ابتلا كودك شما كه واكسینه شده است به مراتب كمتر از كودكی است كه واكسینه نشده است.

كارت مراقبت كودك چیست و استفاده از آن در واكسیناسیون چه كمكی می كند؟

در ایران هر كودكی یك كارت مخصوص مراقبت كودك دارد كه در آن جدول واكسینایون، تغذیه و پایش رشد در نظر گرفته شده است. فرزند شما نیز حتماً این كارت را دارد و اگر اینطور نیست بهتر است در اولین فرصت به یكی از مراكز بهداشتی و درمانی در محدوده محل زندگی خود مراجعه کرده و برای وی پرونده تشكیل داده و كارت مراقبت كودك را دریافت کنید.

اگر شما برای مراقبت های دوران بارداری به چنین مراكزی مراجعه كرده باشید حتما با نشانی و روش كار آنها آشنا هستید. در غیر اینصورت می توانید از دانشگاه علوم پزشكی محدوده خود در مورد آن اطلاعاتی كسب كنید.

خصوصیات هر یك از این واكسن ها چیست؟

 واكسن ب ث ژ: این واكسن با استفاده از باكتری ضعیف شده سل و علیه این بیماری ساخته شده و به صورت زیر جلدی در ناحیه بازو در بدو تولد تزریق می شود. بهترین سن برای تلقیح واكسن ب. ث . ژ بدو تولد است، از آن به بعد تا 2 ماهگی بدون انجام تست می توان واكسن ب.ث.ژ را تزریق کرد.

اگر تا سن یك سالگی تزریق نشده باشد ابتدا تست PPD انجام می شود و در صورتی كه تست منفی باشد تزریق انجام می شود. معمولا جای محل تزریق باقی می ماند و اگر دیده نشود لازم نیست تزریق تكرار شود.

در بعضی از موارد تورم عقده های لنفاوی زیر بغل بعد از تزریق واكسن مشاهده می شود كه معمولا با گذشت زمان برطرف شده و نیاز به درمان خاصی ندارد.

قطره خوراكی فلج اطفال: فلج اطفال یك بیماری حاد ویروسی است كه می تواند منجر به فلج دائم دسته ای از عضلات بدن شود. برای جلوگیری از این بیماری ناتوان كننده و سخت، بهترین راه واكسیناسیون است. واكسن به صورت قطره خوراكی و با استفاده از ویروس ضعیف شده ساخته شده است.

واكسن هپاتیت B : این ویروس از راه خونی (مانند انتقال خون)، از راه جنسی و از طریق مادر به فرزند (در دوران بارداری) منتقل می شود. افراد پر خطر یعنی کسانی که بیشتر در تماس با بیماران هستند مانند پرسنل و بیماران بخش دیالیز، پزشكان، دندانپزشكان، پرستاران و پرسنل بانك خون بیشتر در معرض ابتلاء به این بیماری بوده و بعنوان گروه پرخطر باید واكسینه شوند.

عوارض واكسن خیلی كم بوده شامل درد و قرمزی در ناحیه تزریق، سردرد مختصر و احساس كسالت است.

واكسن سه گانه: این واكسن با استفاده از باكتری كشته شده سیاه سرفه و سموم باكتری های دیفتری و كزاز ساخته می شود. دیفتری، كزاز و سیاه سرفه بیماری های خطرناكی هستند كه می توانند موجب مرگ یا عوارض شدید شوند.

عارضه این واكسن معمولا تب و بیقراری است كه ممكن است تا چند روز ادامه یابد، در این صورت می توانید از پاشویه و استامینوفن برای كاهش تب در كودك استفاده كنید. اگر بعد از تزریق، تب 40 درجه یا تشنج دیده شود حتما آن را در نوبت های بعدی متذكر شوید تا از واكسن دو گانه اطفال استفاده شود.

واكسن دو گانه اطفال: این واكسن شبیه به واكسن دوگانه بزرگسالان یعنی شامل واكسن های دیفتری و كزاز است و تنها فرق آن مقدار بیشتر واكسن دیفتری است.

واكسن MMR (سرخك، سرخجه، اوریون): علائم بیماری سرخك عبارتند از تب بالا و طولانی، آب ریزش بینی، التهاب ملتحمه چشم و جوش هایی كه بعد از شروع تب ظاهر می شوند. التهاب پرده های مغزی، التهاب گوش میانی و برونشیت ممكن است در ادامه علائم سرخك ظاهر شوند.

سرخجه نیز با بثورات جلدی همراه است و علائم آن نظیر تب و سرفه، خفیف تر از سرخك بوده و بیماری خطرناكی نیست. خطر این بیماری مربوط به خانم های باردار است كه در صورت ابتلا، احتمال نقص مادرزادی را در جنین بشدت افزایش می دهد.

آیا واكسیناسیون باید تحت هر شرایطی، مثل بیماری كودك، انجام شود؟

در اكثر موارد بیماری، واكسیناسیون انجام می شود. برنامه ایمن سازی كودكان نارس و یا كم وزن نیز طبق جدول ایمن سازی عادی است و تجویز به موقع واكسن ها توصیه می شود. ابتلا به سوء تغذیه نیز نه تنها مانعی برای ایمن سازی نیست، بلكه ایمن سازی به موقع كودكان مبتلا به سوء تغذیه بشدت توصیه می شود، چرا كه آنها را نسبت به بیماری هایی كه بیشتر در معرض ابتلا به آنها هستند مقاوم می كند.

برای هیچ واكسنی جز سیاه سرفه محدودیت سنی وجود ندارد و در صورت عدم سابقه ایمن سازی باید با برنامه عمل شود.

در چه مواردی نباید واكسیناسیون انجام شود؟

در مورد كودكان مبتلا به آلرژی شدید و یا ضایعات و عوارض مغزی و عصبی واكسیناسیون با احتیاط و با نظر پزشك متخصص كودكان انجام می گیرد.

در كودكان تب دار یا مبتلا به بیماری های حاد شدید تا رفع تب و بیماری فقط تزریق واكسن سه گانه را به عقب می اندازند.

همچنین برای كودكانی كه سابقه بیماری های مزمن چركی، ناراحتی های عصبی، تشنج، ضایعات مغزی و یا سابقه خانوادگی بیماری های عصبی را دارند واكسن سه گانه تجویز نمی شود. در اختلالات ایمنی، چه اولیه و چه اكتسابی مثل لوسمی ( سرطان خون) و ... ، واكسن های ویروسی زنده و واكسن سل BCG  منع استفاده دارند.

در افراد مبتلا به هموفیلی واكسن هپاتیت B بایستی زیر جلد تزریق شود.

واكسن آنفولانزا چیست و آیا برای كودكم لازم است؟

واكسن آنفولانزا یا معروف به واكسن سرماخوردگی شامل چند ویروس شناخته شده است كه تا حدی ضعیف شده اند و از طریق تزریق عضلانی می توانند تا 80 درصد ایمنی برای یك سال ایجاد كنند. این نكته را هرگز فراموش نكنید كه واكسن آنفلوآنزا هرگز مانع از ابتلای شما و یا كودكتان به سرماخوردگی نمی گردد اما در صورت ابتلا می تواند مانع از ایجاد علائم بسیار شدید گردد.

مراقبت های تزریق واکسن

پیش از تزریق واکسن از پزشک بخواهید که اطلاعاتی درمورد نوع آن، عوارض احتمالی و اقداماتی که باید انجام دهید خصوصاً اقدامات اورژانسی به شما بدهد. اگر واکسیناسیون فرزندتان را در مراکز بهداشت انجام می دهید، پرسنل مربوطه توضیحاتی را در این زمینه به شما خواهند داد. با دقت به صحبت های آنها گوش دهید.

• عوامل آلرژی زا در افراد مختلف متفاوت است. درمورد علائم حساسیت فرزندتان به نوع واکسن اطلاعاتی کسب کنید. مشکلات تنفسی، تورم گلو، سرگیجه، افزایش تعداد ضربان قلب، بثورات جلدی و ... از جمله ی این علائم هستند.
• پس از تزریق واکسن 20 دقیقه در محل بمانید تا در صورت بروز واکنش های آلرژیک، اقدامات درمانی لازم هرچه سریع تر برای کودک انجام شود.
• اگر پس از تزریق واکسن علائمی مانند، لرز، گریه های طولانی و شدید، تشنج و هرگونه نشانه های غیر طبیعی در فرزندتان دیدید، سریعاً او را نزد متخصص اطفال ببرید.
• برای کاهش علائم تب و بدن درد، می توانید زیر نظر پزشک، دو برابر وزن کودک به او قطره ی استامینوفن مخصوص کودکان بدهید.
• به کودک مقدار فراوانی آب و مایعات بدهید تا هم تب او را کنترل کند و هم آب از دست رفته را جبران کند.
• با بازی کردن با کودک سعی کنید او را آرام کرده و حواسش را پرت کنید.
• بعد از تزریق واکسن هایی مانند سه گانه ممکن است که محل تزریق متورم و دردناک شود. برای التیام علائم در 24 ساعت اول از کمپرس سرد و در 24 ساعت دوم از کمپرس گرم استفاده کنید.

نحوه ی استفاده از کمپرس سرد

برای این کار یخ را در کیسه فریزر گذاشته و حوله ای تمیز دور آن بپیچید. هرگز یخ را مستقیما روی محل تزریق واکسن قرار ندهید. کمرپس سرد را به طور متناوب انجام دهدید. به این معنی که از گذاشتن مداوم و یک سره کمپرس در محل تزریق اجتناب کنید. بلکه کمپرس را در محل قرار داده و بعد از چند 15 تا 20 ثانیه بردارید. این کار را مجددا بعد از چند دقیقه تکرار کنید.   

نحوه ی استفاده از کمپرس گرم

پارچه یا حوله را با استفاده از بخاری، شوفاژ یا اتو گرم کرده و در موضع مورد نظر قرار دهید. در مورد کودکان چنانچه از کیسه آب گرم استفاده می کنید، دقت کنید درب آن حتما بسته باشد. به دلیل احتمال بروز سوختگی در کودکان در اثر پاره یا سوراخ شدن کیسه آب گرم، و یا بی دقتی در استفاده از آن، این روش توصیه نمی شود.