شناخت دلایل و روش های درمان نفخ در نوزادان و شیرخواران
تمام نوزادان دچار نفخ و یا تجمع گاز درون معده و روده خود می شوند، برخی از آنها می توانند به راحتی این گاز را خارج می کنند اما برخی دیگر نمی توانند و آثار ناشی تجمع گاز آنها را آزار می دهد. وجود مقادیر کمی گاز در روده نوزاد همانند بزرگسالان کاملاً طبیعی است، اما چون نوزادان و شیر خواران دستگاه گوارش تکامل نیافته و حرکات بدنی کمی دارند، خارج نشدن و تجمع همین مقدارِ کمِ گاز نیز ممکن است برایشان بسیار آزار دهنده باشد.
علائم نفخ در نوزادان و شیرخواران
علائم تجمع گاز در نوزادان و شیرخواران شامل موارد زیر است:
- تورم شکم
- سفتی شکم
- بیقراری و گریه های شدید
- سکسکه های پیایی
- خروج مکرر گاز
- تحریک پذیری
- سفت کردن پاها
- به خود پیچیدن نوزاد
- و ...
علت نفخ شکم نوزاد و شیرخوار
1- هضم شیر موجب نفخ شکم نوزاد و شیرخوار می شود
گازهای موجود در دستگاه گوارش نوزادان و شیرخواران از چند راه بوجود می آیند. اولین راه گازهای ایجاد شده در اثر هضم شیر می باشد. باکتری های مفید موجود در روده که فلور نرمال روده نیز نامیده می شوند، وقتی که با مواد غذایی (شیر و یا هر غذای جامد دیگری) روبرو می شوند، آنچه که از روند هضم توسط آنزیم ها باقی مانده را به ذرات هرچه کوچکتر تبدیل می کنند تا این ذرات کوچک بتوانند به راحتی توسط سلول های روده جذب شوند، یکی از محصولات جانبی این روند هضم، گاز است که توسط باکتری ها تولید شده و تجمع پیدا می کند. این گاز راهی جز خروج از طریق مقعد ندارد.
2- تغذیه مادر موجب نفخ شکم نوزاد و شیرخوار می شود
در نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند، اگر مادر مواد غذایی نفاخی مانند حبوبات، سبزیجات و ... در رژیم غذایی خود مصرف کند، شیر تولید شده در بدن مادر نیز نفاخ خواهد بود. در نتیجه سبب تجمع گاز بیشتری در دستگاه گوارش شیرخوار خواهد شد. ترکیبات موجود در شیر خشک های مختلف متفاوت است، از آنجا که شیر خشک از فراوری کردن شیر گاو تهیه می شود، هضم برخی از پروتئین ها و یا سایر ترکیبات موجود در آن برای دستگاه گوارش نوزادان بسیار سخت بوده و تجمع مقدار زیادی گاز را به دنبال خواهد داشت.
متخصصان تغذیه می گویند که مصرف مواد غذایی اسیدی توسط مادر سبب نفاخ شدن شیر خواهد شد. مرکبات، توت فرنگی، گوجه فرنگی حاوی مقدار فراوانی اسید هستند که به تجمع گاز زیادی در شکم نوزاد منجر خواهد شد.
برخی از نوزادان به لاکتوز حساسیت دارند و با مصرف شیر و محصولات آن مانند پنیر، بستنی، خامه و ... توسط مادر دچار نفخ شدیدی می شوند.
3- ساختار دستگاه گوارش شیرخوار موجب نفخ شکم نوزاد و شیرخوار می شود
این حباب های هوا ممکن است که در هنگام مکیدن شیر وارد دستگاه گوارش شیرخوار شده باشند. اپیگلوت ساختاری درون حلق انسان است که در بزرگسالان هنگام انجام عمل بلع بر روی نای قرار گرفته و آن را مسدود می کند، به این ترتیب مانع از ورود مواد غذایی به درون دستگاه تنفس می شود. در نوزادان و شیرخواران اپیگلوت بالاتر از موقعیت نهایی طوری قرار گرفته که تنفس در هنگام مکیدن و بلعیدن شیر را ممکن می کند، به این ترتیب آنها می توانند در هنگام خوردن شیر به راحتی تنفس کنند. هرقدر که شیرخوار بزرگتر می شود و از دو سال عبور می کند، اپیگلوت پایین آمده و در انتها به موقعیت نهایی خود همانند بزرگسالان خواهد رسید.
این ویژگی حلق نوزادان و شیرخواران مشکلاتی را نیز در پی دارد. این موقعیت اپیگلوت سبب می شود که در هنگام بلعیدن شیر، مقدار زیادی هوا نیز بلعیده شود، حباب های هوایی بلعیده شده در معده تجمع پیدا می کند و درصورتی که خارج نشوند وارد روده شده و در نهایت نفخ شکم نوزاد را موجب خواهند شد.
فلسفه گرفتن آروغ شیرخواران نیز همین است. با زدن ضربه های ملایم، به پشت نوزاد پس از شیر خوردن به او کمک می کنیم تا این حباب های هوا را از درون معده خود خارج کند.
4- تولید بیش از اندازه شیر در مادر موجب نفخ شکم نوزاد و شیرخوار می شود
علت دیگر نفخ شکم نوزاد تولید بیش از اندازه شیر در مادر است، برخی مادرانی میزان زیادی شیر تولید می کنند که به صورت ناگهانی و جهنده از پستان مادر خارج شده و وارد دهان و معده نوزاد می شود، این شیر حاوی مقدار فراوانی آب و لاکتوز است که ممکن است خارج از تحمل معده نوزاد باشد. با ورود مقدار فراوانی شیر به دهان در هر بار مکیدن، نوزاد مجبور است که با سرعت بیشتری حرکات بلع را انجام دهد، درنتیجه هوای بیشتری را نیز خواهد بلعید. از آنجا که معمولاً ذخایر چربی این نوع از شیرها کم بوده و اصطلاحاً شیر آبکی است، نوزاد برای سیر شدنش مجبور است که حجم بیشتری از شیر را بخورد و درنهایت به نفخ شدید تری مبتلا خواهد شد.
متورم شدن معده چه به علت خوردن شیر بیش از حد و یا به علت تجمع گازهای بلعیده شده سبب می شود که دیواره های معده کشیده شده و بر روی دیافراگم (مهم ترین عضله تنفسی) که در زیر آن قرار دارد فشار بیاورد. فشار بر روی دیافراگم سبب تحریک شدید اعصاب حسی و حرکتی آن می شود. به این ترتیب عضله دیافراگم دچار انقباضات ریتمیک خواهد شد و سکسکه ایجاد می شود.
5- تحریکات محیطی موجب نفخ شکم نوزاد و شیرخوار می شود
تحریک بیش از حد نوزاد نیز سبب بروز نفخ شدید می شود. همان طور که بزرگسالان تحت تأثیر استرس دچار مشکلات گوارشی نظیر دل پیچه می شوند، نوزادان و شیرخواران نیز تحت تأثیر شرایط محیطی خود قرار می گیرند. این تحریکات محیطی شامل، سر و صدا، نور بیش از حد، تکان های شدید و ... است. تحریک بیش از اندازه ی نوزاد با عواملی از این قبیل می تواند منجر به نفخ، بیقراری و بد خوابی شدید نوزاد شود.
6- شروع کردن غذای کمکی موجب نفخ شکم نوزاد و شیرخوار می شود
شروع کردن غذای کمکی نیز نفخ را به دنبال خواهد داشت، زمانی که تغذیه کمکی فرزندتان را آغاز می کنید، با اضافه کردن هر ماده ی غذایی جدید به رژیم غذایی او، ممکن است که دچار نفخ شود. زیرا هر ماده ی غذایی به آنزیم های ویژه ای برای هضم نیاز دارد، تا زمانی که این آنزیم ها در دستگاه گوارش شیرخوار جایگیری کنند مدت زمانی طول خواهد کشید.
گریه های فراوان و طولانی مدت هم سبب ورود مقدار زیادی هوا به دستگاه گوارش نوزاد و بروز نفخ خواهد شد.
چرا گازهای روده سبب درد و بی قراری نوزاد می شوند؟
در بزرگسالان مقدار کمی گاز هرگز سبب بیقراری نشده و به راحتی خارج می شوند، اما دستگاه گوارش نوزادان و شیرخواران هنوز به طور کامل تکامل نیافته است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که در 13 هفته اول زندگی بیرون از رحم، اجزای دستگاه گوارش انسان تازه یاد می گیرد که چگونه باید کار کند.
در این زمان عضلات دیواره معده و روده ها به طور کامل تکامل نیافته اند و نمی توانند حرکات روده را به صورت موثر پیش ببرند و حباب های هوا را از مقعد خارج کنند. باکتری های مفید (فلور نرمال) هنوز در روده ها جایگیری مناسبی ندارند. بعلاوه نوزاد و یا شیرخوار در بیشتر مواقع بی حرکت است، درنتیجه حباب های هوا درون معده و روده ها جمع می شوند، این تجمع سبب متورم شدن دیواره ها شده و به اعصاب حسی اطراف روده و معده به شدت فشار می آورد. این فشار به صورت پیام های درد به مغز مخابره خواهند شد. این همان مسأله ای است که به نام کولیک شهرت دارد.
روش های جلوگیری و درمان نفخ در نوزادان و شیرخواران
- گرفتن آروغ نوزاد در خارج کردن هوای بلعیده شده هنگام مکیدن شیر موثر است. نوزاد را در آغوش و یا بر روی شانه خود گرفته، ضربات بسیار ملایمی را بر روی کمر به پشت آنها بزنید. پس از هر بار شیر دادن حتما با حوصله این کار را انجام دهید. توجه داشته باشید که برخی از نوزادان و شیرخواران تمام حباب هوای بلعیده شده را یک باره خارج می کنند. اما برخی دیگر پس از هر بار شیر خوردن در چند آروغ آن را خارج خواهند کرد. صبر و حوصله به خرج دهید تا تمام هوای موجود در معده خارج شود.
- اگر نوزادتان را با شیر خودتان تغذیه می کنید، از خوردن مواد غذایی نفاخ اجتناب کنید. می توانید خودتان از عرقیجات باد شکن مانند عرق رازیانه استفاده کنید. توجه داشته باشید که عرق نعنا و یا دمنوش نعنا گرچه ضد نفخ است اما تولید شیر را نیز کم می کند.
- نوزاد را ماساژ و حرکت دهید. با دو انگشت به صورت حرکات دورانی در جهت عقربه های ساعت، از ناف به اطراف، شکم نوزاد را ماساژ دهید. برای جلوگیری از اصطکاک انگشتان با پوست حساس نوزاد، می توانید از روغن هایی که طبع گرم دارند مانند روغن زیتون و روغن کافشه باریچ استفاده کرده و انگشتان خود را چرب کنید. توجه داشته باشید که اگر این ماساژ را به اشتباه در خلاف جهت عقربه های ساعت انجام دهید، نه تنها حباب هوا خارج نمی شود، بلکه در قسمت های ابتدایی روده گیر افتاده و شرایط بسیار بدتر خواهد شد.
- به آرامی پاهای نوزاد را به صورت حرکت دوچرخه تکان دهید. این کار به حرکت کردن روده ها خروج حباب هوا کمک شایانی می کند.
- به صدای مکیدن نوزاد توجه داشته باشید. مکیدن شیر توسط نوزاد و شیرخوار نباید سر و صدای (ملچ ملوچ) زیادی داشته باشد، زیرا این صدا ها نشان می دهند که هوا از بین لب ها و نوک پستان ( و یا سر شیشه) در حال ورود به دهان نوزاد است که در نهایت بلعیده خواهد شد. نوک پستان را طوری در دهان نوزاد قرار دهید که لبها علاوه بر نوک، هاله اطراف آن را نیز پوشش دهند و نیز لب پایین نوزاد باید به طور کامل به سمت عقب برگردد.
- در صورت تغذیه با شیشه شیر، از سر شیشه های مناسب با دهان نوزاد استفاده کنید. شیشه شیرهای ضد نفخ با مکانیسمی طراحی شده اند که خودشان میزان زیادی از هوای موجود در بطری را خالی کرده و مانع از بلعیده شدن آن می شوند.
- از داروهای ضد نفخ استفاده کنید. تحت نظر پزشک متخصص نوزادان، دارو های ضد نفخ مانند گرایپ واتر را تهیه کرده و با دستور تجویز شده توسط پزشک به نوزاد بدهید. این دارو ها تا حد زیادی علائم آزار دهنده نفخ را برطرف می کنند.
- درصورتی که با رعایت و انجام تمام موارد ذکر شده، همچنان فرزندتان از نفخ شدید رنج می برد، این موضوع را با پزشک متخصص نوزادان مطرح کنید زیرا ممکن است که دلیل آن عارضه ای مانند حساسیت به پروتئین گاوی و ... باشد. او با انجام معاینات و آزمایشات لازم راهکارهای درمانی مناسبی را برای شما تجویز خواهد کرد.
مطالعه بیشتر:
1- آموزش نحوه صحیح شیردهی پستانی به نوزاد
2- آموزش پوزیشن های صحیح شیردهی به نوزاد
3- همه چیز در مورد چگونگی تولید شیر مادر و شیردهی پستانی به نوزاد
4- 12 راه پیشگیری از کولیک نوزادان (قولنج نوزادان)
